U vremenu planetarnog trenda digitalizacije koja je u direktnoj vezi sa rapidnom globalizacijom, kao generacije savremenih tehnologija i društvenih mreža, samo smo na „klik“ udaljeni od egzotičnih, prekookeanskih primorskih turističkih destinacija, evropskih gradova u kojima vekovima obitavaju najsavršenija prostorna ostvarenja svetske arhitekture, svetskih čuda starog i novog veka. Virtuelni smo svedoci svih tih Bogom i ljudskom rukom danih prirodnih i kulturnih vrednosti koje stoički prkose čak i surovom zubu vremena, tih gorostasa unikatne lepote i neprocenjive vrednosti kojima se čitava zemaljska kugla divi.

No, kada nas već samo brzina svetlosti deli od svih tih raznolikih, primamljivih svetskih čuda, međutim, sijaset milja distancirani, zašto se ne bismo okrenuli prirodnim lepotama zemlje u kojoj smo rođeni? Upoznajmo Srbiju, da bismo je više voleli. Evo, na primer, krenimo od Istočne Srbije i njene mistične Negotinske krajine u kojoj se kriju, verovali ili ne, prirodni kurioziteti koje svet zamalo nije video još. Otkrijmo neispričane tajne drevnih pećina kanjona reke Vratne. Tek smo na početku, a već vam serviramo netaknutu prirodu. Pohvalno, zar ne?

Da nisu samo Rimljani u čast svojih imperatora podizali impozantne slavoluke, dokazuju nam svojom gordošću i čuveni srpski, neizvajani, retki prirodni fenomeni, kažu biseri Negotinske krajine. Reč je o prerastima-prirodnim kamenim mostovima koji svojom grandioznošću krase kanjon reke Vratne, predstavljajući izuzetno retku geomorfološku pojavu. U prilog utisku neverice zbog unikatnosti ovih lukova govori i činjenica da su zbog svoje visine koja nadmašuje svega par desetina u Evropi, jedinstveni u celom svetu. Njima se mogu pohvaliti još i Postojna u Sloveniji, Francuska i Kolorado u SAD-u, međutim, Srbija ih ima svega šest od kojih se čak tri nalaze na reci Vratni.

Izvorište reke Vratne nalazi se u podnožju planine Veliki Greben, sa tokom dužine 26km, kao desna pritoka Dunava. U njenom gornjem toku usečen je duboki, živopisan kanjon koji posesivno čuva svoja tri dragulja-prerasta. Kako su nastale ove prerasti? Istovremeno sa postojanjem pećina i olupina u ovom delu rečnog toka Vratne, proticali su podzemni i površinski vodeni tokovi, među kojima je najaktivniji bio podzemni, dok je površinski izbijao samo povremeno, ponirao i ponovo izbijao na površinu. Usled procesa spiranja i tom prilikom ogolićavanja stena, pećinska tavanica se urušila ostavivši dva kamena mosta da nam svojom postojanošću govore o snažnim prirodnim procesima iz pradavnih vremena.

Budući da se u neposrednoj blizini prerasta nalazi srednjevekovni manastir Vratna, nazivaju se još i manastirske. Kada je reč o njihovim dimenzijama, interesantna je inverzija njihovih naziva koji nisu u skladu i sa njihovim proporcijama, pa je tako luk Male prerasti većih dimenzija od Velike: visok je 34m i širok 33m, dok je svod Velike prerasti visok svega 26m i širok u rasponu od 23-33m. Međutim, velika prerast se odlikuje znatnom dužinom i debljinom svoda, dok se na njenim zidovima i tavanici nalazi pravi lavirint strmih pećinskih kanala i otvora. I kao najnepristupačnija, ali najatraktivnija i najizazovnija za istraživače i planinare, 3km od Velike i Male, nalazi se Suva prerast. Dobila je ime po tome što se u njenoj blizini nalazi ponor u kome se krajem leta rečni tok gubi, tako da je on u svom donjem toku suv.

Kako ovaj deo Srbije nastanjuju Vlasi kao etnička zajednica specifičnog i bogatog nematerijalnog kulturnog nasleđa, važno je napomenuti da su se prerasti reke Vratne prvo spominjale u vlaškoj mitologiji i ritualima pri kojima su Vlasi, diveći se ovim prirodnim tvorevinama, smatrali da su to mesta za uspostavljanje konekcije sa drugim univerzumom. No, ukoliko biste posetili ovaj kraj, ne samo da biste uživali u ovo malom raju kanjona Vratne, već biste imali privilegiju da kažete kako ste se nalazili u najvećem uporištu čuvene, nadaleko istraživane vlaške magije. Ovaj fenomen kao najintrigantnije i najegzotičnije pitanje kulturnog nasleđa Istočne Srbije može biti polazno odredište, ujedno i epicentar mračnog turizma na našim prostorima. Budući da se tradicija Vlaha koji su sačuvali autentična prastara verovanja i rituale održava vekovima kao i da je okrenuta zakonitostima prirode sa kojima Vlasi imaju neraskidiv odnos, skoro svi magijski rituali uključuju prirodu i resurse iz nje, kao sastavni deo magijske, paganske prakse. Naposletku, poznavajući ovaj najpoznatiji kulturološki oblik vlaške zajednice, neizostavno je da bi osvajanje ovih dragulja grandiozne lepote bio pravi izazov za sve one koji su ljubitelji adrenalina i neobičnih, teško pristupačnih destinacija. Međutim, impresioniranost autentičnim krajem ne počinje onda kada kročite na markiranu stazu koja vas vodi do samih prerasta, već mnogo, mnogo pre, već na samom putu koji vas do sela Vratne vodi kroz mnogobrojna sela i zaseoke u kojima se daju primetiti krajnje neobične kuće, njihova specifična spoljna dekoracija u vidu crnih vrani i svraki koje mestimično lebde u vazduhu podno samih natkrovnica. Posebno se ističe momumentalnost istih raskošnih kuća, visokih kapija bogato ukrašenih statuama lava, dok se velikim čudom, može naići i na vidno isticanje slika preminulih članova porodice i to na spoljnoj fasadi uperenoj u samog prolaznika. Znatiželjni ste već?

Činjenicu da su prirodne turističke vrednosti koje se odlikuju raznovrsnim svojstvima poput privlačnosti, kuriozitetnosti, rekreativnosti, često u korelaciji sa antropogenim motivima, potkrepljuje i sakralna spomenička vrednost ovog kraja, manastir Vratna, na samom ulazu u istoimenu klisuru. Samo ime manastira govori da je dobijeno po visokim kamenim vratima, prerastima reke Vratne. Premda još uvek nije precizno utvrđeno kada je manastir podignut, predanje glasi da ga je u 14. veku podigao arhiepiskop Nikodim Pećki po nalogu Milutina Nemanjića, srpskog kralja.

Ukoliko ste pobornik kvalitetnijeg provođenja slobodnog vremena, doživljavajući je u njenim iskonskim okvirima, otkrivajući njene divlje pejzaže, uranjajući u neukrotivi svet kako biste ostvarili snažniju povezanost, uputite se pravac do Timočkog kraja i njegove „veličanstvene trojke“-spomenika prirode, dalekog od očiju masovnih turista, a ipak nadohvat ruke istinskim ljubiteljima prirode koji hrle ka nedovoljno istraženim i turistički afirmisanim predelima u kojima bi kroz njihovo istraživanje doživeli autentičnost i sebi svojstveno iskustvo.

Magdalena Jevđić